Wat ging er nou precies mis in de islamitische wereld? Deel 2: Grote Europese ontdekkingsreizen

In 2014 verscheen mijn boekje De Wereld van de Islam in Begrijpelijke Taal bij uitgeverij I-publish. Het is een weerslag van mijn reizen door de wereld van de islam die ik als verslaggever van een landelijke Nederlandse krant heb mogen maken, gelardeerd met een historische beschrijving van de begindagen van de islam, en met een zoektocht naar het wezen van islamitisch radicalisme.

En dat alles in begrijpelijke taal!

Ik had de pech dat ISIS toen nog aan zijn stormachtige opmars moest beginnen. Zodoende schittert de beweging door afwezigheid in mijn boek. Ik  haast mij eraan toe te voegen dat mijn pech natuurlijk volledig in het niet valt bij  die van de ISIS-slachtoffers.

De ideologische verschillen tussen ISIS en Al-Qaida waren overigens te verwaarlozen, er was vooral sprake van verschil in opvatting over de te voeren strategie: Osama bin-Laden wilde wachten met de stichting van een kalifaat totdat daarvoor een breed draagvlak was, andere jihadisten meenden dat een kernkalifaat zo veel dynamiek en geestdrift zou genereren dat het vanzelf zou uitdijen.

Osama kreeg gelijk, zou je kunnen zeggen. ISIS is niet weg, maar geïmplodeerd, en is nauwelijks meer van Al-Qaida te onderscheiden. Dit betekent dat mijn boekje niet meer achter de feiten aanloopt, en ik het weer ongegeneerd onder de aandacht kan brengen.

Dat wil ik doen door het laatste hoofdstuk in vijf afleveringen op mijn site te publiceren. Dat hoofdstuk vind ik zelf namelijk het meest interessant, omdat het ingaat op de intrigerende vraag waarom de ooit zo luisterrijke islamitische beschaving zo’n achterstand heeft opgelopen op het westen.

Ik onderscheid vier factoren, en sluit af met een epiloog.

Klik hier voor factor 1: secularisme. Hieronder factor 2: grote Europese ontdekkingsreizen.
______________

DOOR CARL STELLWEG

Jaren geleden maakte ik kennis met Johnny Canavati, een christelijke Palestijn. Op zijn Facebook-pagina kun je zien dat hij bepaald geen armoedzaaier is. In zijn woonplaats Bethlehem runt hij een enorme souvenirshop en een aantal hotels. Interessanter is hoe hij aan zijn niet bepaald Arabisch klinkende naam is gekomen. Hij vertelde me dat hij afstamt van Italiaanse kruisvaarders.

Je zou hieruit de conclusie kunnen trekken dat de kruistochten diepe sporen hebben achtergelaten in het Midden-Oosten, maar dat valt mee. De kruistochten waren goed beschouwd een mislukking. Ze hadden wel tot gevolg dat moslims een uitgesproken afkeer gingen koesteren van die Europese barbaren, die verschrikkelijk tekeer waren gegaan. Zoals in Jeruzalem, waar ze een ongehoord bloedbad aanrichtten toen ze deze stad – voor slechts korte tijd – wisten te veroveren.

Beleg van Jeruzalem

Nee, de militaire confrontaties tussen Europeanen en moslims in de vroege middeleeuwen hebben de Europeanen veel meer veranderd dan de moslims. Paradoxaal genoeg kwamen die Europeanen erdoor in aanraking met hun eigen, goeddeels vergeten erfgoed.

Eeuwenlang was de Hellenistische (Griekse) cultuur toonaangevend geweest in het Midden-Oosten. De moslims waren op de kennis van de oude Grieken gestuit en hadden haar opgeslagen, vertaald, aangevuld en toegepast.

Hoe onwetend, bekrompen en bloeddorstig de Europeanen toentertijd ook waren, ze werden aangestoken door die rijkdom en deden er op den duur hun voordeel mee.

De hernieuwde belangstelling voor de klassieke oudheid was een van de oorzaken van de Renaissance. Deze begon in Italië en breidde zich in noordelijke richting uit. Het was of er honderden luiken in het sombere Europa open zwaaiden. Het onderwijs verbeterde. De mobiliteit, verstedelijking en wel-vaart namen toe. Er ontstond een rijke handelselite. De kunsten floreerden.

Tegelijkertijd werden er meer mensen naar de brandstapel gevoerd dan ooit. De Renaissance moet dan ook niet worden verward met de Verlichting. Wel mag je stellen dat Europa definitief uit de donkere krochten van het feodalisme was gekropen.

En wat gebeurde er ondertussen in wat tot dan als de beschaafde wereld bekend stond? Daar leek juist een proces van verstarring te zijn ingezet. Bekrompenheid en arrogantie nestelden zich in het bestuur. Dat er concurrentie aan de horizon was verschenen, drong aanvankelijk niet door tot het moslimse leiderschap. Wat viel er te vrezen van minderwaardige ongelovigen?

Goed, de Ottomaanse opmars in Europa was in 1529 bij Wenen tot staan gebracht, maar dat kwam vooral door het hondenweer – een van de vele vloeken waaronder de Europeanen zuchtten.

Bovendien waren de Perzen aan de oostgrens van het Ottomaanse rijk op dat moment ook lastig, wat sultan Süleyman I(de Prachtlievende) deed besluiten het beleg op te geven. Hij kwam nog wel een keer terug om het karwei af te maken.

Nu was de opkomst van Europa zeker niet alleen te danken aan de herontdekking van de klassieke oudheid – veel belangrijker nog was een andere ontdekking: die van De Wereld.

Dat klinkt een tikje merkwaardig.Het komt hierop neer: de kruistochten hadden tot een Europese fascinatie voor het Oosten geleid.

De primitieve edellieden die hun mistroostige geboortegrond hadden verlaten omdat ze hunkerden naar een verzetje, kwamen in aanraking met een cultuur die ze als wulps, geheimzinnig en exotisch ervoeren, vol vreemde kleuren, smaken, geuren en geneugten.

Toen is het oriëntalisme ontstaan: een door westerlingen gekoesterd beeld van een verraderlijke, gewelddadige maar ook verfijnde wereld vol duistere schoonheid en onweerstaanbare verlokkingen. Getuige talloze prenten en schilderijen spraken het haremleven en de handel in blanke slavinnen mateloos tot de verbeelding.

Maar er was meer: de Europeanen kwamen in aanraking met allerlei verrukkelijke kruiden en specerijen – kaneel, kruidnagel en kardemom, nootmuskaat, peper en paprika – en een wonderbaarlijk product: suiker.

‘Danseuse arabe’, prikkelende Oriëntaalse prent

Onder Europese welgestelden ontstond een grote vraag naar deze heerlijkheden. Het probleem was dat er zo moeilijk aan te komen was. Je moest ervoor naar een afgelegen streek die ‘Indië’ heette – en daarvoor moest je eerst door een groot deel van Centraal-Azië.

Dat gebied was in handen van de Mohammedanen, zoals ze destijds werden genoemd. Die waren niet te beroerd christenen stevig af te persen en ook anderszins als uitschot te behandelen. Per slot ging het om volk waarvoor de kwalificatie nakomelingen van varkens en apen nog te vriendelijk was.

Het zou dus zeer welkom zijn als er een andere route naar Indië kon worden gevonden, om aan de Mohammedanen te ontkomen. Het liefst over zee. Want je kon veel van de Europeanen zeggen, maar niet dat het geen begaafde zeelieden waren. De Vikingenwaren al in de donkere middeleeuwen met hun drakkars op de kusten van Groenland en New Foundland geland.

En de Middellandse Zee werd reeds van oudsher druk bevaren. Vanaf de 13e eeuw hadden zich in Italië zeer dynamische stadstaatjes gevormd, zoals Venetië en Genua, die ver van huis tal van handelsposten openden en hiermee grote rijkdom vergaarden.

Ook Portugal en in een later stadium de Hollanders roerden zich op maritiem gebied. Deze hele ontwikkeling, de zoektocht van een directe route naar Indië inbegrepen, drong onvoldoende tot de moslims door.

De Italiaan in Spaanse dienst Christoffel Columbus bedacht een originele manier om Indië over zee te bereiken: hij voer in tegengestelde richting. De aarde was immers rond, zo was niet lang geleden vastgesteld. Als hij bleef doorvaren zou hij er dus vanzelf komen.

Het Caribische eiland dat hij in 1492 bereikte, was niet Indië, en de jagers-verzamelaars die hij er aantrof, hadden geen kruiden en specerijen in de aanbieding, maar de kolonisatie van het continent waarop Columbus was gestuit zou zoals bekend kolossale gevolgen hebben voor de verhoudingen tussen Oost en West.

Getuige de verrassend accurate afbeeldingen van Turkse cartografen waren de Ottomanen zich wel bewust van de ontdekking, maar ze lieten zich er verder niets aan gelegen liggen.

In 1488, dus al vier jaar voor de zogenaamde ontdekking van Amerika door Columbus, had de Portugees Bartolomeu Dias Kaap de Goede Hoop op de zuidpunt van Afrika gerond en daarmee die felbegeerde zeeroute naar Indië gevonden. En zo zou in de loop van de 16e eeuw de islamitische wereld langzaam worden omsingeld door het Europese kolonialisme en imperialisme en er uiteindelijk aan ten offer vallen.

Toen het Ottomaanse rijk aan het einde van de Eerste Wereldoorlog instortte, stond het al een tijd bekend als de ZiekeMan van Europa,en had het zijn zelfstandigheid stukje bij beetje aan Europese grootmachten moeten prijsgeven.

Perzië, dat een nog grotere achterstand had opgelopen, was eerst een speelbal van de Russen en de Britten en daarna, onder sjah Reza Pahlevi, een cliënt van de VS, totdat er revolutie uitbrak en ayatollah Khomeini de macht greep – waarmee, zo zou je kunnen zeggen, de Iraniërs van de regen in de drup belandden.

De Arabieren en Turken waren zelf bepaald geen onverdienstelijke zeevaarders geweest. Ze hadden de oostkust van Afrika verkend en Oost-Indië geïslamiseerd, lang voordat Europeanen enig idee hadden van het bestaan van dit gebied. Niettemin moesten de moslims het op de lange duur afleggen tegen de tomeloze Europese ondernemingsdrift.

Poolse hulptroepen vallen Ottomaanse troepen aan tijdens het tweede beleg van Wenen in 1683.

Het zou misschien anders zijn gelopen indien het tweede beleg van Wenen (1683)door de Ottomanen succesvol was geweest. Geheel tegen de militaire getalsverhoudingen en verwachtingen in moesten ze opnieuw afdruipen.

En pas vanaf toen begon het langzamerhand tot ze door te dringen dat er iets schortte aan hun ‘zelfbeeld’: dat ze misschien niet zo superieur waren als ze dachten en er iets te leren viel van die Europese christenhonden.

In 1839 zette sultan Abdülmecit een proces in werking dat Tanzimaat (hervorming) wordt genoemd en tot doel had het ernstig in verval geraakte Ottomaanse rijk te moderniseren. Al eerder waren er door het Westen geïnspireerde hervormingen doorgevoerd: eerst op militair, vervolgens op economisch en tenslotte op bestuurlijk gebied.

Het mocht niet baten. Wat in het Westen werkte, sloeg in het Ottomaanse rijk nauwelijks aan. En dat kwam naar mijn idee omdat het nooit genoeg is andermans vindingen louter om hun rechtstreekse nut te importeren: ook de geest waaraan deze vindingen zijn ontsproten moet worden eigengemaakt.

En daaraan ontbrak het: de wetenschappelijke nieuwsgierigheid die als een koorts bezit had genomen van Europa, was de Ottomanen vreemd. Zij leefden in een verstard, feodaal, religieus gesanctioneerd karkas dat de industriële revolutie in de verste verte niet kon bijbenen.

Waarom die wetenschappelijke nieuwsgierigheid wel in het Westen maar niet in het Oosten wortel zou schieten, komt in de volgende aflevering (Reformatie en Verlichting) aan de orde.